GÜMÜŞHANE’DE ROMA DÖNEMİNDEKİ DOMANA (KÖSE) STELİ

Gümüşhane'nin Kelkit ilçesinde şimdi ki adı Sadak olan Satala’da konuşlanan m.ö. 41-40 yıllarında Augustus tarafından kurulan ana karargâhı günümüzde Avusturya’nın doğusunda, Slovakya sınırına yakın bir konumda yer alan adı Carnuntum olan XV. Apollinaris Lejyonlarına yardım etmek üzere Cohors Secunda Valentiana birliklerinin konuşlandığı Domana’da (Köse) ‘atlı okçular’ düzensiz birlikler anlamında ‘tumultuaria’ olarak adlandırılan Roma atlı birlikleri birinci lejyoner birliğinin konuşlandığı Trapezus (Trabzon) a kadar uzanan İmparator Vespasian tarafından yapılan Kral Yolu olarak bilinen yolu koruyorlardı.

Bu yol günümüzde Gümüşhane üzerinden İran’a kadar kervan yolu olarak giden, Hortokop (Yukarıköy-Maçka) üzerinden dik yamaçları ve yaylaları ile ünlü 2980 metre rakımlı yerel söylemle adı ‘garagaban’ olarak söylenen Gümüşhane Karakaban Dağı’nın [1] batı yönünden Hoca Mezarı, Turnagöl, Kulat Boğazı,[2] Torul ilçesine bağlı İstavri Köyü (Uğurtaş Köyü), Yağlıdere ve Taşköprü Yaylasındaki köprüden geçerek Patara, Domana (Köse) üzerinden Satala’ya ulaşan yoldur.

Bu yol ve bağlantıları ile Roma İmparatorluğu'nun Karadeniz sahil limanlarından gemilerle yapılan ikmallerle Antiochos'a (Antakya) kadar uzanan ve Roma'nın batı sınırındaki İngiltere adasındaki Hadrian Duvarı'nın Keltlerden koruduğu gibi lejyoner birlikleri ile doğu sınırını korumak üzere takviye edilmişti.

Bu nedenle Satala ve Domana'da konuşlanan lejyoner birlikleri seçme askerlerden oluşur ve örneğin duvar, köprü inşa etme gibi her konudayetenekli askerlerden oluşturulurdu.

Domana etimolojik olarak Hitit belgelerinde adı geçen Paphlagonia olarak bölgede yaşayan Tumana/Tummana halkı adlandırmasına dayanır.

Romalılar ile Sasaniler arasında üç aşamalı savaşlar şeklinde devam eden mücadelelerde Sasanilerin Romalılar karşısında kazandıkları büyük zaferler arasında Anadolu’da ele geçirdikleri toplam 37 şehir merkezi içinde İran'da Nakş-i Rüstem anıtındaki I.Şapur kitabesinde yer alan yazıtlara göre Kapadokya eyaleti içinde bulunan Satala ve Domana şehirleri de bulunmaktaydı. Bu savaşlar içinde Roma tarihinde ilk kez Roma İmparatoru Valerianus, 260 yılındaki Edessa Savaşı’nda esir alınmış ve derisi yüzülmek suretiyle öldürülmüştü.

Antik dönem pagan dinleri uzmanı Arkeolog Belçikalı Franz-Valéry-Marie Cumont (1868-1947) tarafından bulunan bir Roma steli olduğundan Gümüşhane’nin Köse ilçesinin Domana olduğu Bryer ve Winfield tarafından da yayımlamış oldukları belgelerle bir kez daha doğrulanmış ve Gümüşhane'nin Köse ilçesinin 2021 yılında Domana olduğu ve 'Satala'nın Şifreleri' adlı ikinci kitabımda da Domana (Köse) hakkında çok uzun bilgiler vermiştim. [3]  

Bu kitaplarımla birlikte bu sitede (arkeotekno.com) Köse ilçesinin Domana olduğunu uzun süredir yazıyorum.

Cumont’un bulduğu Çivi Yazılı Metinlerin Coğrafi Dizini olarak bilinen (Répertoire Géographique des Textes Cunéiformes (RGTC  VI: 437-438)) kodlu Roma stelinin Satala’nın 18 Km kuzeyinde olan antik adı Domana olduğu Köse ilçesinin olduğu İslam dünyasında Batlamyus olarak bilinen Mısırlı Ptolemaios’un hazırladığı Peutinger tablosundan ve Antonine rehberinden anlaşılıyor.

Doğu Karadeniz Bölgesi’nin Gümüşhane ilinde Batı Anadolu'da bulunan bir Efes veya bir Troya kadar ses getirecek kültürel miras alanı olduğu kadar bir turizm potansiyeli olan Cumont’un bulduğu Satala büstü kadar değeri olan Antik Çağ Domana Steli’nin yorumu ve Köse (Domana) ilçesinde yapılacak arkeolojik araştırmalar ve Satala ile kadim şehir Gümüşhane'nin tarihte oynamış olduğu rol daha iyi anlaşılacaktır. 

ARKEOTEKNO

[1] Kapani (კაპანი), eski Gürcücede dar ve kayalık yol, Tao-Klarceti bölgesindeyse yamaç anlamına gelir. Bu yer adı Türkçeye "Kaban" şeklinde girmiştir. Nitekim 1595 tarihli Osmanlı mufassal defteri ile 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde "Kaban" (قبان) olarak geçer. Karakaban adı bölgenin dik ve yamaçlı olması dolayısıyla yaylalara göç dönemlerinde ölümcül kazalar nedeniyle bu ad verilmiştir.

[2] Kulat adı halen Gümüşhane bölgesinde bulunan Amasyalı Strabon tarafından adlandırılan Skydises Dağı (Skolot veya İskit Dağı) olarak Zigana’ya da adını veren M.Ö. 8. yüzyılda bölgeye gelen İskitler nedeniyle verilmiştir.

[3] Domana'nın nerede olduğu hakkında daha az olası olanlar ise İran Ansiklopedilerine göre Tomla (Olmstead) ve Şebinkarahisar (Garstang, apud Olmstead) yakınlarındaki Domankaya ile Domana'nın özdeşleşmesi olarak bildirilmektedir.

[4] yazının ana resmi Köse Belediyesi internet sitesinden alınmıştır.