GÜMÜŞHANE SANTA HARABELERİ VE SATALA TARİHSEL BAĞLANTISI

Gümüşhane bölgesinde önemli arkeolojik alanlarından bir tanesi olan eski adı Varenu ve günümüzde Kromna (i) olarak bilinen bölge, eski adı Leri olan Yitirmez Köyü ve Yağmurdere ile Torul ilçesi arasındaki bölgenin adı olarak Luwi/Pelasgos dilinde ‘çıkıntı/burnu’ anlamına gelen ‘Kro’ köküne ‘halkı’ anlamına gelen ‘umna’ ekinin eklenmesiyle ‘uç-çıkıntının halkı’ anlamına gelir.

Gerçekten de bu bölge günümüz Gümüşhane haritasına bakıldığında Karadeniz sahillerine uzanan en uç nokta olarak yükseltili bir çıkıntı olarak topografik bir yapıda olduğu görülür. Aynı şekilde günümüzde Bartın'ın ilçesi Kurucaşile’nin Karadeniz kıyılarına dil şeklinde uzanan coğrafyasının antik çağlardaki adı da Kromna olarak bilinirdi.

Adı Anadolu’nun en eski halklarından olan ‘Luwi’ lerden gelen Kromni bölgesinde etnik olarak sanıldığı üzere Grek kökenli insanlar değil Ksenophon’un Anabasis adlı eserinde yazdığı gibi Herodotos’un m.ö. 450 yılında yazdığı üzere sünnet olan Greklerin adlandırmasıyla Kafkas kökenli oldukları için kafalarının büyük olması dolayısıyla ‘uzun’ anlamına gelen Makron adı verilen bir topluluk yaşamaktaydı. Makronlar m.ö. 550 yılında kurulan Ahameniş Pers İmparatorluğu orduları içinde ve  m.ö. 480 yılında Yunanistan seferine çıkan Xerxes (I.Serhas) komutasındaki Pers ordusuna katılarak savaşa iştirak etmişlerdi.

Makronların Pers ordusunda Yunanlılara karşı savaşmaları, bölgede daha sonra kurulan devletçiklerin aidiyatları konusunda önemli ipuçları verir. 

Strabon’un Sanni adını verdiği, Bizanslı Stephonis’in de aynı şekilde bildirdiği, Plinius tarafından ise iki ayrı halk olarak yazılsa da bilinen bir gerçek antik Doğu Karadeniz bölgesinin arkeolojik yerlerini kitaplarında anlatan Bryer&Winfield adlı yazarlar Sannilerin yaşadıkları bölgelerin Bezbent Dağları üzerinden güneye doğru inen Gümüşhane il sınırları içinde Harşit Vadisi’nde bulunan Tzanicha ve Canca Kalesi civarı olduğunu yazmıştır.  Günümüzde Kocapınar olarak bilinen ve eski adı adı Kermud (t) ve Tekke üzerinden antik kent Satala’ya uzanan bir yol bulunurdu.

Satala adı ise ‘sanda’nın yavrusu’ anlamında Hitit kralı Telepinu kökenli olarak bölgeye asırlar sonrasında Karadeniz kıyılarına ticari amaçlarla gelen Greklerin etkisiyle ve Procopius’a göre Bizans İmparatoru Justiniaus döneminde m. s. 520 yılında Hristiyanlaşan halk vasıtasıyla Santa’ya dönüşerek Apollon adı ile özdeşleşmiştir.  

Demek ki Romalılar döneminde önemli savaşlara katılan XV. Apollinaris Legion bölüğünün bu ad ile Apollon’a atfen yerleşimi olduğu Gümüşhane’nin Kelkit ilçesine günümüzde Sadak adıyla bilinen Satala adlandırmasının Kromni’nin önemli bir yerleşim merkezi olan bir zamanlar çoğu Gümüşhane madenlerinde çalışan gayrimüslim Osmanlı tebaasının çoğunlukla yerleşim olarak kullandığı günümüzde önemli bir merkez olan Dumanlı Köyü olarak bildiğimiz Santa yerleşimi ile kitaplarımda uzun uzadıysa anlattığım arkeolojik ve tarihsel bağlantıları yanında Santa-Satala olarak etimolojik yönden de bağlantısı vardır.

Gümüşhane sınırları içinde bulunan Vadide bir cennet gibi yeşillikler içindeki Santa Harabeleri ile yine Kelkit ilçesi sınırları içinde bulunan Satala antik kenti arasında Canca Kalesi civarında Tzanika olarak antik kaynaklarda adı geçen Gümüşhane’nin de bir zamanlar adı olarak kullanılan Canca ve Kromna’nın tarihi yönüyle büyük bir bütünsel turizm potansiyeli bulunmaktadır.

Gümüşhane Santa Spor adıyla bir de futbol takımı olan Doğu Karadeniz Bölgesinin Gümüşhane'deki gizli hazineleri olarak bilinen Santa ve Satala'ya Gümüşhane turizminin gelişimi için bu bütünsellik içinde bakılması gerekir.

ARKEOTEKNO    

[1] Ksenophon, Anabasis 

[2] Umar Bilge, Türkiye'deki Tarihsel Adlar 

[3] https://www.gumushanesantaspor.com/

[4] Karaarslan S.Vedat, Gümüşhane-Kelkit-Satala Antik Çağ'da Satala'nın Şifreleri.