ELMA' NIN ARKEOLOJİSİ

S. Vedat Karaarslan Arkeolog- Y. Mühendis 

Hz. Adem'in yediği yasaklanmış meyve elma, Newton'un başına düşen elma ve bilgisayar markası elma Steve Jobs tarafından dünyayı değiştiren 3 elma olarak bilinir.[1] Mitolojik bilgilere göre mitolojinin üç güzeli olarak bilinen Athena, Hera ve Afrodit günümüzde Kaz Dağları olarak bilinen İda Dağı'nda gezerlerken Thetis ile Peleus'un düğününe davet edilmeyen Eris ortalığı karıştırmak için ortalarına 'en güzele' yazılı altından yapılmış bir elma atar. Athena, Hera ve Afrodit aralarından en güzelin kim olduğuna dair bir tartışma başlar. O sırada Zeus, İda Dağı'nda bulunan Troya Kralı Priamos'un oğlu Paris'i hakem olarak tayin ederek en güzel kim ise elmayı ona vermesini ister. Dünyanın ilk güzellik yarışması olarak bilinen bu yarışta Hera, Paris'e evreni vermeyi vaat ederken Athena yenilmezliği , Afrodit ise güzel Helen'i Paris'e vaat eder. Paris evreni ve yenilmezliği red eder ve sonuç olarak altın elmayı en güzel olduğunu düşündüğü Afrodit'e verir...

PARİS'İN AFRODİT'E ALTIN ELMAYI VERMESİ 

Ancak Paris'in bu seçimi babası Priamos'un kralı olduğu Troya kentinin sonu olur. Kahinler de zaten Paris doğmadan Priamos'un doğacak çocuğunun Troya'nın sonunu getireceğini bildirmişlerdi, bundan dolayı Paris Kaz Dağları'nda bir çobanın yanında yaşamak üzere Troya'dan gönderilmişti. M.Ö. 1280 yılında yapılan Troya Savaşı'nda Afrodit'in Troyalılara yardımı, Athena'nın ise Troyalılara düşmanlığının temelinde dünyanın bu ilk güzellik yarışmasının yapıldığı bu altın elma olayı neden olur. Paris Agamemnon'un güzel karısı Helen'i kaçırır ve Troya Savaşı'nın görünen nedeni bu olay olur. [2] Zeus'un en sevdiği kızı olan Athena bu öfke ile aynı zamanda savaşın önemli simgesi olan Akhaların içine dolarak şehrin içine girecekleri tahtadan yapılan Troya Atı'nın da yapılmasına da yardım eder.      

Türkçe bir kelime olan 'yozma' olarak da bilinen 'elma' el'le bağlantılı, el/al dönüşmesinden al-ma/elma (Eyuboğlu) olarak dilimizde kullanılan önemli bir meyve olduğu bilinmesine rağmen renginin çoğunlukla kırmızı olmasından dolayı 'al' dan geldiği de öne sürülür. Yunanca 'mila' kelimesinin de elma anlamına geldiği ve Türkçe elma kelimesine benzerliği Orta Asya orijinli bu meyvenin batıya doğru tohum yayılımının yanısıra adlandırmaya da katkı yapmış olduğunu ortaya koyar. Araştırmacılar elmanın anavatanının Kazakistan olduğu ve elmanın tatlı ve sulu elmaları seven ayı ve atlar yoluyla bütün dünyaya yayıldığını ortaya koymuşlardı. [3]  

Semavi din kitaplarında kutsal bir meyve veya ağaç olarak bildiriliyor olmasına rağmen elmanın meyvesini yiyerek cennetten kovulmasına neden olduğu sanılan elma esasında Latince meyve anlamına gelen 'pomum' kelimesinin Fransızca'ya geçerken 'pomme' kelimesinin bu dilde 'elma' olarak kullanılmasından dolayı cennetteki meyvenin 'elma' olduğu düşünülmüş. Elmanın bu kötülük unvanı ise Latince 'malus' kelimesinin hem 'elma' hem de 'kötü' anlamına gelmiş olmasındandır. Elmanın Latincesi 'malus domestica' dır.  

Elmanın Güneş'te kurutulmuş kurusuna diğer meyve kuruları gibi 'kak' ya da yerel söylemler ile 'gak' denir. Kak kelimesi eski Türkçe'de  Divan-i Lugat-it Türk (1070) de kurutulmuş meyve olarak geçer ve Farsça 'kak' kelimesi ile aynı kökten gelir. Kak kelimesi kurutulmuş et için de kullanılır.

                                                          ELMA KURUSU 

Gak, daha çok elmanın kabuğu ile hemen altında 1 mm kadar meyvesinden kesilen kabuk-elma karışımı ve daha çok hayvanlara yedirilen bir gıda iken elmanın meyvesinden yapılan elma kurusu ise daha çok kışın ya kuru halde yenilerek tüketilir ya da Farsca 'tatlı su' anlamına gelen 'hoş-ab' dan dilimize 'hoşaf' olarak geçmiş bir tatlı su karışımı olarak yemeklerin yanında içilir. Günümüzde daha çok taze ya da dondurulmuş meyveler ile yapılan kompostolara karşın, hoşaflar soğutucuların olmadığı zamanlarda elma, erik, üzüm gibi meyvelerin bu tür kurutulmuş meyvelerinden yapılırdı.   

Elmanın sosyolojik ve tarihsel bir anlamı da Kızılelma olarak kullanılan terimdir... Karadeniz'in kuzey taraflarına Arapların verdiği isimle Deşt-i Kıpçak bölgesindeki Tengri-han ağacı önce evrensel ağaca daha sonra da Kızılelma' ya dönüşecektir. Daha sonra Kızılelma İstanbul, Roma, Viyana ya da nereye gitmekte olduğunu bilmeyen ordulardaki askerlerin komutanlarının sormaları üzerine cihan hakimiyeti mefkuresini belirten 'kızılelmaya, kızılelmaya' diye bağırarak cevap verdikleri soyut bir kavram haline gelir kızılelma. Kızılelma, düşünüldükçe uzaklaşan, uzaklaştıkça da değer kazanan bir hedef olarak tanımlanır.

Biyolojik elmanın en fazla sevdiği toprak cinsinin pH değerinin 6-7 olmasına dayalı nötr bir ağaç tipine sahip olması elmanın asidik ve tatlı meyve sınıfına dahil olmasını önleyemez. Çeşidine göre asidik elmalar yüksek kolestrol ve ürik asit değerini düşürürken, çeşidine göre tatlı elma meyveleri ise  vitamin ve mineral açısından oldukça yüksek değerlere sahiptir.

GÜMÜŞHANE ELMASI 

Ağaçlarının yarısı elma ağacı olan [4] Gümüşhane'nin Suda Çözünür Kuru Meyve oranı bakımından en ünlü elmaları Sarı Hıdır, Misket ve Göbek elmalarıdır. (yukarıdaki elma resimleri) Göbek elması, Gümüşhane ilinin en meşhur elması olup, soğuk havalara dayanıklıdır. Gümüşhane iline has bu elmanın toplandıktan sonra kendine gelmesi olarak tabir edilen ev odalarında dinlendirilmesi ile kendine has koku yayması ve kızarması ile meşhurdur. En lezzetlisi dinlenmiş göbek elmasına parmak ile vurulduğunda adeta kalitesi yüksek ince kil ile yapılmış bir vazoya vurulduğunda çıkan tok bir ses gibi ses duyulanıdır. Bu ses elmanın içinde adeta yankılanır ve elmanın içinde dolanır. Göbek elmalarının ev odalarında bekletilmesi ile oluşan elma kokusu adeta kış aylarının habercisi gibi bir nostaljik duygu yaşatır.     

İster 'Big Apple' de denilen 'uyumayan şehir' New York'un simgesi olsun, ister İngilizce'de 'ısırmak' anlamına gelen 'bite' ya da 'byte' kelimelerinin okunuşuna dayalı bir kelime oyunu ile ünlü bir bilgisayar markasına sembol olsun, [5] isterse bilgisayarın babası sayılan Alan Turing'in siyanür enjekte edilmiş bir elmayı ısırarak yemesi üzerine intihar etmesine dayalı bir logo kullanımı olsun elma, insan hayatının şekillenmesinde her zaman çok büyük tarihsel rol oynamıştır.

ARKEOTEKNO

[1] Aslında ne Hz. Adem' in yediği meyvenin elma olduğu ne de Newton'un başına elma düştüğü doğrudur. Kutsal kitaplar Hz. Adem kıssalarında ağaçtan bahsedilir elmadan değil, Newton ise Londra'da yaygın bir hastalık nedeniyle Cambridge'den köyüne döndüğünde bulduğu f=m x a formülüne en uygun ağacın elma ağacı olduğu yakıştırılmıştır. 

[2] Troya Savaşı'nın görünmeyen yanı Akhaların Troya Krallığını yıkarak buradan geçen gemilerden alınan vergilerin önüne geçilmesi ve Karadeniz'de koloni şehirleri kurma isteğidir.

[3] Juniper &Mabberley, The Story of The Apple, Timber Press Inc, 2006

[4]   https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/371162

[5] Her iki İngilizce kelimenin okunuşunun da 'bayt' olması elmanın ısırılarak yenilmesi dolayısıyla elma, bilgisayar firması Apple'ın logosu olmuştur.

[6] http://www.gidagundemi.com/ (resim)