GÜMÜŞHANE MEYVELERİNİN TOHUMLARI VE FRANSA

Elma ile beslenirler, Dut dibine yaslanırlar, mısraları ile başlayan Gümüşhane’nin derlenmeyi bekleyen binlerce manisi ile birlikte o zamanlar radyolarda en sık çalınan türkülerinden ‘Gümüşhane Güzelleri’ [1] adlı türküyü TRT’nin Uzun Dalga frekansında yayın yapılan Yurttan Sesler adlı programından önü alüminyum örmeli Thomson marka radyolardan dinlemek, 1970 li yılların en önemli eğlencelerinden birisiydi.

Elma ve dut ile armudun asaleti ‘Armud dalda sallanır/ Yere düşer ballanır/Vezir ovlu olsa da/ Ovlan gıza yalvarır’  dizelerinde dile getirilmiştir.

Buna rağmen dut, elma ve armut ağaçları ile meşhur bir il olan Gümüşhane, geçmiş zaman içinde dutun pestil üretiminde oynadığı rolün aksine ne elma ne de armut ile ilgili bir endüstriyel markayı ön plana alamamamın ve üretim kervanına katılamamanın eko-tarihsel, yani tarihsel geçmişe ve geleneğe dayalı bir ekonomi oluşturamamanın mağduru ancak meşhur elması ve armudunun niteliği ve haklı gururu ile bugüne kadar ulaştı.

Asya kıtasının armut cinslerinin çoğu dalında olgunlaşır, Avrupa armutlarının toplandıktan sonra olgunlaştığı bilinirken Gümüşhane’nin ünlü armut cinsi çermaye (çermail) gibi bazı armutların toplandıktan sonra olgunlaştığı birçok armut cinsi bulunur. Gümüşhane meyveleri, Osmanlı padişahlarının saraylara mutlaka getirilmesini emrettikleri meyveler içinde bulunurdu.  

                                               

                                   GÜMÜŞHANE ELMALARI İLE BİR BRETON KIZI (DEYROLLE)                                               

Fransız Ressam Deyrolle’nin ünlü yapıtlarında resmettiği Breton kız figürlerinin çoğunda Société de Géographie desteği ile 1863 yılında geldiği Karadeniz bölgesinde yaptığı resimlerde Gümüşhane dolaylarındaki meyveler ve insan yaşamları tasvir edilmişti. Deyroll özellikle Fransa’dan ayrılırken kendisinden aşı kalemi ve tohum isteyen Fransız arkadaşlarına İstavri Köyünden (Uğurtaşı Köyü/Torul/Gümüşhane) kestiği meyvesi küçük ancak rengi kehribar sarısı olan nefis elma meyvelerinin olduğu ağaçlardan aldığı kalemleri Fransa’ya göndermişti. Deyroll ayrıca anılarında on iki çeşit armut, on cins elma, birçok kiraz, şeftali, erik, kaysı ve badem kalemlerini taşımak için bir at kiralayarak bunları Karadeniz sahillerinde bekleyen gemiler üzerinden ülkesine göndermişti.   

Gebe annelerin en fazla gerek duyduğu folik asit kaynağı armut gibi, incir, kivi, muz ve avokado toplandıktan sonra olgunlaşan klimakterik meyve sınıfına girer. Aslında Osmanlı döneminde yeşil olarak yenilen ve tüketilen klimakterik sınıfında olan domateslerin olgunlaşmaya bırakılarak kızarmasını beklemek bizim domatesi tüketme alışkanlığımız ile ilgili tezat bir durumu ifade etmesi ana vatanı Amerika olan domatesin aslında Osmanlı’ya ilk giriş yıllarında yeşil renkli olduğu yani ham halinin yeniliyor olması nedeniyledir. Günümüz Meksika ve El Salvador ülkelerinde Aztek-Pipil soyundan gelen halk olan Nahuatl dilinde tomatotl olarak sebze değil bir meyve olarak bilinen ve İspanyolca'ya tomate olarak geçen domatese Türkçe 'kızanak' adının verilmesinin nedeni, domateslerin bekleyerek kızarıyor olmasındandır. Klimakterik meyveler dalından koparıldıktan sonra hemen yenilmesinin gerekli olmadığı meyveler olarak bilinirken, limon, portakal, çilek, vişne, kiraz ve ananas ise hemen tüketilmesinin iyi olacağı klimakterik olmayan meyveler sınıfına girer.   

                                 

                               GÜMÜŞHANE ÇERMAYE ARMUDU (ÇERMAİL)

                           (V. Karaarslan bahçesinden- Bağlarbaşı Mahallesi)

Gümüşhane’nin ünlü hacı hamza, menendi, cinci, meyrik, kabak, lop, miski, bal, eğrikulp ve çermaye (çermail) armutları yörede kendi öz adları ile söylenirdi. Satın alınırken ya da sadece belirli kişilerin dikkatli bir şekilde meyvelere zarar vermeyecek şekilde ağaca merdiveni yerleştirmesi olarak bilinen ‘merdiven kurmak’ olarak tabir edilen ağacın tepesine kadar uzanan uçlarına doğru incelen, toprağa oturan dibinin ise giderek kalınlaştığı yaklaşık 10-15 metre uzunluktaki merdiven ile toplanan armutlar ‘armut’ adı ile değil cinsleri ile dillendirilirdi. Herkes armut ağacına merdiven kuramazdı, mahallelerde bazen tek olan merdivenler belirli kişilerden randevu alınarak ağaçlara kurdurulurdu. Bahçe sahiplerinin kargaların hışmına uğramaması için zamanında toplanmayan armutların ağaçlarda kalmaması ve toplanması için randevusuna riayet etmeyen 'merdiven kurucular' ile çoğu kez kavga dahi ederlerdi. Sonunda armutlar toplanarak eski gazete kâğıtları ile üzeri örtülen kasalara hassas bir şekilde dizilirdi.   

                        Diğerleri - Gümüşhane Bahçeleri - Gumushane Fotograf Galerisi

                                GÜMÜŞHANE'DE BİR BAHÇE (Foto: Engin Doğru)

Toplanan meyveler, günümüzde halen Gümüşhane Üniversitesi’nin bulunduğu arazinin önünde, içindeki minik taşların sıcaktan dolayı yer yer çıkarak görülebildiği asfalt şosenin hemen yanında bulunan ve duvarına zincirle bağlı bir demir maşraba bulunan kalın oluk şeklindeki suluğundan (musluk) neredeyse bir kol kalınlığında mütemadiyen su akan ön tarafında yalağı da bulunan 'pahar' ın (çeşme) yanındaki düz alanda istiflenir ve buradan geçen otobüs ve kamyonlar ile çevre illerdeki siparişi veren tüccarlara gönderilirdi.  

Merdivenin armut ağacına dikkatli bir şekilde yerleştirilmesi ağaçta ‘armud bırak dalda dursun / Gün vursun datlı olsun’ olarak nazlı bir şekilde duran Bağlarbaşı Mahallesi’ni adeta mis gibi bir kokuya boğan armutların zedelenmeden toplanması sonra da kasalara dizilmesi olarak gerçekleşirdi. Armudun üzerindeki ufak bir darbenin oluşturduğu eziklik ile oluşan siyahlıkların zincirleme şeklinde diğer armutlara sirayet etmemesi için ayıklanması gerekirdi.

Çermaye ya da diğer söyleniş şekli ile Çermail armutları diğer armutlarda olduğu gibi hızlı bir şekilde ufak bir darbe ile siyahımsı renge bürünecek kadar hassas olan bir armut çeşidi olarak bilinirdi.

Yapılan bir deneysel araştırmada çermaye armudunun elma, muz, karayemiş, hurma, kayısı, çilek, kızılcık gibi meyvelerin yoğurta katılarak tüketilmesinin çok fazla tercih edildiği ortaya konulmuştur. Çermail marmelatlı yoğurtlara %10 oranında katılan çermaye marmelat katkısının, jüri tarafından daha çok beğenilmiş olduğu ve çermaye marmelatlı yoğurtların önemli bir pazar oluşturabileceği sonucuna ulaşılmıştır. [2]  

                               

            Le Groupe - Deyrolle             

Günümüzde Fransız ressam ve etnomolog Deyroll adına yaptığı hizmetler ve ülkesine taşıdığı tohum ve aşı kalemleri karşılığında anısına 'Nature Art Education' adlı etnolojik doğa sanatına dair bir müze, Fransız hükümetleri tarafından 1831 yılında kurulmuştur. Halen faal olarak çalışan bu müze-sanat-eğitim evi [3] gibi veya Gümüşhane meyveciliği üzerine bağımsız çalışacak bir araştırma enstitüsü kurulması gerekliliği ile Gümüşhane'nin Karadeniz ve Doğu Anadolu arasında bir geçiş iklimine sahip olması avantajı kullanılarak meyveciliğe dayalı endüstriyel gıda sektöründe yer alacak şekilde yapılacak çalışmalar acilen ele alınmalıdır.

ARKEOTEKNO

[1] https://www.notaarsivleri.com/NotaMuzik/dut_dibine_yaslanirlar.pdf

[2] https://dergipark.org.tr/tr/pub/bitlisfen/issue/62708/862659

[3] https://www.deyrolle.com/laboutique/

[4] https://tr.wikipedia.org/wiki/Nahuatl

[5] Yazının ana resmi Deyroll'ün aşı kalemlerini aldığı o zamanki adı Torul ilçesine bağlı İstavroz Köyü olan Uğurtaşı Köyü'dür. (https://ugurtasi.com/tr)

[6] https://tureng.com/tr/turkce-ingilizce/k%C4%B1zanak