PANDEMİ SÜRECİNDE STRESİ ÖNLEMENİN YOLLARI

S. Vedat Karaarslan

Bilgisayarlardaki işletim sistemlerine dayalı yazılımın donanım ile var olan ilişkisi gibi bir fiziksel yumru şeklinde et yığını beynin donanım olarak, zihnin ise yazılım olarak düşünülerek beynin çalışmasını izah etmek en doğru yaklaşım olur.

Bu ilişkinin varlığı sinir sisteminin dengelenmesi üzerine en yüksek seviyeye çıkar. Kişinin sinirsel bir davranış modeline sahip olması ile rahat bir davranış modeli arasındaki dengenin kurulması en basit olarak beynin retiküler aktivasyon sistemi ve dorsolateral prefontal korteks arasında kurulan ilişki sayesinde sağlanır.

İş yerinde bulunmadan uzakta da olunsa da bir konuyu düşünerek sinirlenmeye neden olacak hususlar beynin kaç ya da savaş modunda çalışmasını sağlayan limbik sistemin bölümleri olan hipokampüs, hipotalamus ve amigdala gibi bölümler retiküler aktivasyon sistemi ile sağlanırken davranış modundaki değişiklikleri destekleyen sinir sistemi Sempatik Sinir Sistemi, Sempatic Nervous System (SNS) olarak bilinir.

SNS ile hipofiz bezinin etkileşimi stres hormonları olarak bilinen adrenalin ve böbreküstü bezinin kabuk bölgesinde üretilen kortizol hormonunu yayması ile  vücut aktivitesini ya da enerjinin daha fazla tüketilmesini sağlar ve kalbin atış hızı ile kan basıncını yükselten özelliğe sahip olarak damarların daralması, vücut sıcaklığının yükselmesi, terleme, göz bebeklerinin büyümesi, vücut kıllarının dikleşmesi, tükürük üretiminin azalması gibi herkesin bildiği sinirsel alametleri ortaya çıkarır

İnsanı mutsuz eden her olay, kısaca beyin ile omurilik (medulla spinalis) arasındaki nöronların bir retiküler (ağ şeklinde) oluşturduğu RAS olarak bilinen retiküler aktivasyon sistemini etkileyerek bu sinirsel alametlerin ortaya çıkmasını sağlayacak stresi oluşturur.

Bu stresin ortadan kaldırılmasını sağlayan diğer bir sinir sistemi PNS (Para Nervous System) olarak bilinen Parasempatik Sinir Sistemidir. (PNS)

Beynin değerlendirme ve muhakeme etme, planlama ve davranışları kontrol etmeden sorumlu bölgesi olan dorsolateral prefontal korteks (DLPFC) bölümü SNS tarafından ortaya çıkan bu sinirsel ortamı dengeleyerek kalp atışını yavaşlatır, nefes alış verişini normal sürelere çeker ve beyine yeniden kan pompalanmaya başlar. PNS nin devreye girmesi ve etkisi daha güçlüdür ki buna bir örnek insanın yüksek stres halinde iken bol oksijenli bir ortama gidip derin bir nefes alıp vermesi pratik hayatta sinirin geçmesine neden olmasını sağlayarak 'savaş' ya da 'kaç' davranışını oluşturan SNS in 'dinlen' ya da 'kurtar' davranışını oluşturan PNS tarafından ortadan kaldırması ile izah edilebilir.

Yale Üniversitesi araştırmacıları stresin beynin hangi bölgesinde bulunabileceğine yönelik çalışmalarında düşük stresli insanların beyinlerindeki DLPFC bağlantılarının çok düşük ancak yüksek stresli insanların ise 'hipokampüs' bağlantılarının daha yüksek olduğunu ortaya koymuştur.Bu bize aşırı stresin beyinde hipokampüs, düşük stresin ise DLPFC bağlantılı olduğunu gösterir. Daha da ilginci yalan ya da aldatmaya dayalı davranış bozukluklarının da beynin DLPFC bölgesi ile ilişkili olduğuna yönelik çalışmalar bulunmaktadır. [1] DLPFC aktivitesinin düşüklüğünün beynin bilişsel fonkisyonlarını ortadan kaldırıdığına dair sonuçlara ulaşılmıştır.

DLPFC nin yeterli gri nöron hücreleri ile öğrenme güçlüğü olarak bilinen 'disleksi' ile ilişkili olduğu ve bu bölgedeki yoğun nöron yoğunluğunun ana okulundaki okul çocuklarında daha iyi okuma düzeyine ulaşmalarında çok etken olduğu ortaya konulmuştur.  

Stresi dengeleyen PNS nin geliştirilmesi ve stresi oluşturan SNS nin ortadan kaldırması için ise nefesi kontrol edebilmek, beslenme ve egzersiz yapmakla birlikte Yeşil Yapraklı Sebzeler, balık, bitter çikolata, brokoli, yumurta, somon, avokado, badem, kabak çekirdeği ve fındık gibi yiyeceklerin besin olarak alınması da stresi yok eden yiyecekler olarak bilinir. [2]

ARKEOTEKNO

[1] https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25233864/

[2]https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/health-fitness/diet/top-12-foods-for-brain-and-nervous-system/articleshow/20725412.cms

[3] https://neurosciencenews.com/gray-matter-dyslexia-9620/

[4] https://news.lvhn.org/managing-stress-during-the-covid-19-outbreak/ (picture)