ÜNLÜ MATEMATİKÇİ BABA BERNOULLI'NİN OĞLU İLE MATEMATİK ÜZERİNE KAVGASI

Bütün bilimlerin temeli olan matematikte insanın sezgili olması önemli bir koşuldur.

Ötekinin anlaşılması olarak bilinen ‘sezgi’ anlamın bu kadar önemsizleştiği ve karşımızdakinin fikirlerine hürmetsizliğin dorukta olduğu ya da anlamın anlamsızlaştırıldığı ve yok olmasının yoğun yaşandığı bugünlerde bu konu daha da büyük bir ehemmiyet taşıyor.

İnsan beyninde 16 yaşından sonra hipokampüs bölgesinde birikmiş tarihsel geçmişin davranışsal olarak dışavurumu ve bilinçaltında yer alan verilere dayalı olarak ortaya çıkan sezginin giderek yok olmaya yüz tutması matematikçi olmayı engelleyen bir husus olduğu anlaşılıyorsa da esas mesele, kadınların erkeklerden daha sezgili olmasına yol açan sağ ve sol beyin lobları arasındaki yolun (corpus callosum) daha kalın olmasına dayalı kadınların daha sezgili olmaları, erkek beynine olan üstünlüğünün nedeni olduğu bilinmelidir.

Kadınların daha sezgisel olmalarını sağlayan sağ ve sol lobların dengeli olmasına yol açan iki lob arasındaki bu yolun kadınlarda daha kalın olmasına rağmen kadınlardan çok fazla matematikçi çıkmaması ile bir tezat oluşturur. Bu tezatlık tarihte ilk kadın matematikçi olarak bilinen ve babası tarafından yetiştirilen İskenderiyeli Hypatia’nın (370-415) sonunda bu alandaki fikirlerinin çevresindekilerini rahatsız etmiş olması sonucunda mı işkence ile öldürülmesine neden olduğu? bilinmez ama Kovalevskaya, Noether, Germain, Agnesi, Herschel, Lovelace, Clarke, Nightingale gibi kadın matematikçiler tarihteki yerlerini çoktan almışlardı bile.

                                    Hypatia Görsel, Stok Fotoğraf ve Vektörleri | Shutterstock

Bu değerlendirmeler bizi matematik ilmine sahip olmayı gerektiren sezgili olma koşulunun sadece bir corpus callosum meselesi olmaktan ve 16 yaşından sonra matematikçi olunamaz şeklindeki teoriye aykırı olacak şekilde bu meselenin aynı zamanda genetik olarak bir soya çekim meselesi olduğuna yönelik olarak soyağacı 15. yüzyıla kadar uzanan ve bütün ailenin matematik ilmini geleneksel olarak bir meslek gibi kabul eden ‘Bernoulli’ ailesinin ‘matematikçi’ erkek bireylerini inceleme ve irdelemeye kadar götürür.    

Tarihi bir geçmişe dayalı değerlendirme olarak kadim çağlardan bu yana bilinen kap-kacak kalaycılığı, nalbantlık, diş çekmeyi, şemsiye tamir etmeyi, pansuman etmeyi dahi bilen ve 1745 yılında Londra Cerrahlar Birliği’nin kurulmasıyla ayrılan iki meslek grubu olan cerrahlık ve berberlik, terzilik, sırıkçılık (eskiden kol ve ayak kırıklarını tedavi edenler) gibi meslek gruplarının yanısıra bilimsel olarak icra edilen doktorluk, avukatlık, mimarlık gibi meslekler bir aile geleneğine sahip meslekler olarak biliniyorsa da matematik ilmini bir aile içi meslek haline getiren aslen kökenleri Belçika’nın Antwerp kentine dayanan matematikçi Bernoullli ailesinden Johann Bernoulli oğlu Daniels ile bir yarışmada birinciliği kendi aralarında paylaşınca baba oğlunun bu başarısından dolayı utandığı için bu utancın sonunda babası oğlunu evden kovması matematik ilminin de diğer diğer meslekler gibi genetik bir gelişme olarak soyağacına da bağlı olduğunu ortaya koyar. 

Platon’un Akademia’sının kapısına yazılan ‘matematik bilmeyen buraya giremez’ cümlesine dayalı batı matematiğinin kadim tarihinden gelen ve matematiğin aile ile bu kadar özdeştiği ailenin soyağacında en büyük baba Niklaus Bernoulli (1623-1708) in dört oğlu Jakob I (1655–1705), Nikolaus (1662–1716), Johann I (1667–1748), Hieronymus (1669–1760) soyundan gelen ailenin birçok matematikçinin öne sürdükleri teorilere dayalı olarak günümüzde kullanılan matematik formülleri ortaya çıkmıştı.

Ailenin ilk ferdi Belçika’nın Anvers (Antwerp) kentinde doktorluk yapan Leon Bernoulli idi. Leon’un bir oğlu 1570 yılında Osmanlı- Venedik Savaşı (1570-1573) devam ederken İspanyol zulmü altındaki Anvers kentinden kaçarak Frankfurt Am Main kentine taşınır. Jacob’un bir oğlu 1620 yılında Basel kentine taşınır ve onun oğlu Niklaus Bernoulli ile matematikçi ailenin bundan sonraki soyunun ilk üyesi olarak bilim dünyasına katkılar vermeye başlar.

Niklaus Bernoulli’nin torunu Daniels, babası Johann I’in işletme eğitimi alması yönündeki yaptığı tavsiyesini matematik alanında ilerlemek istediğini belirterek reddetmesine rağmen sonunda işletme eğitimi almıştı. Daha sonra babasının tıp okuma teklifini ise ancak kendisine ailenin geleneksel ilmi olan matematik öğretirse kabul edebileceğini bildirmişti.

                              Daniel Bernoulli Kimdir? | Molekülce

Diferansiyal ve integral hesaba dayanan küçük çakıl taşı hesabı anlamına gelen kalkülüsün (calculus) ilk geliştiricilerinden Johann Bernoulli’nin oğlu olan matematiği akışkanlar mekaniğine uygulayan ve bu sayede uçak kanatlarının tasarımı ve otomobillerde kullanılan karbüratör yapımının önünü açan Daniels Bernoulli’nin amcası Jakob Bernoulli ise halen kullanmakta olduğumuz olasılık teorisinin temelini atmıştı.

Baba, oğul ve amca ve ailenin diğer fertleri tarihsel ve geleneksel olarak çoğu ülkede o dönemlerde saltanat ve iktidarda kalma hırsı mücadelesi örneği gösterirken bu üçlü arasında matematik alanında önde olma savaşı büyük bir hırs ile devam etmekteydi.

Oğul Daniels babası ile aynı yarışmada birinci olduğu için babası ile tartışarak evden kovulmuştu.

Babası Johann Bernoulli ise oğlunun yazdığı Hydrodynamica adlı kitabından fikirlerini çalarak kitabın baskısından önce bu fikirleri yazmakla suçlanıyordu ama babası aynı yarışmada birinciliği paylaştığı oğlunun bu başarısını asla hazmedememişti. Bütün bu olaylar baba ile oğulun arasında bilimsel anlamda bir tartışma sonucunda gelişiyordu.

                                                   LEONHARD EULER (1707-1783)

Daniels, 1721 yılında anatomi ve botanik doktorası alarak okuldan mezun oldu.  Daniels, Avrupa’nın en ünlü matematikçisi olan babası Johann Bernoulli’den ders alan babası papaz olan ancak daha sonra babasından matematikçi olmak için izin alan Euler’in de yakın arkadaşıydı. Euler’in ikinci olduğu bir direğin geminin içine en iyi pozisyonda yerleştirme yarışması sürdüğü sırada Euler, Rusya’nın Saint Petersburg kentinde Rus Bilimler Akademisi’ne kabul edilmiş ve aynı tarihlerde Osmanlı İmparatorluğu’nda Sultan I.Mahmud, kendisine yeniçeri ağalığı verilmesi talebinin yanısıra Rusya’ya savaş açılmasını isteyen Patrona Halil ayaklanması ile uğraşıyordu. Daniels Bernoulli ile Euler kendi adları ile birlikte tanınan Işın Teorisini 1750 yılında bilim ve pratik mühendisliğe matematiği uygulayan yöntemleri bularak köprü ve binaların inşa edilmesini bu arada Eyfel Kulesi ve günümüze kadar gelen lunaparklarda kullanılan dönme dolaplarda da uygulanan mekanik bir problem olarak görülen bir kirişin bir yük altında eğilmesi olan statik ışın denklemini yazmışlardı.

Galileo ile başlayan Leonardo Vinci ile devam eden ve Euler-Bernoulli ile geliştirilen ve halen Timoshenko elastikiyet (esneklik) formülü olarak günümüzde bütün mekanik ve inşaatlarda uygulanan kirişlerin eğilmesi ile ilgili formüller tek tek ortaya konulmuştu.  

Bernoulli ailesi matematikçi bir aile idi.

Johann Bernoulli’nin kardeşi Jacob Bernoulli (James veya Jacques d.1655-ö.1705) kardeşi Johann ile birlikte matematikte ‘varyasyon hesapları’ nın temelini atmıştı. Osmanlı Devleti’nin 1699 yılında ilk toprak kaybı yaşadığı Karlofça Anlaşmasını imzaladığı tarihlerde kalın ünlü ‘kalkülüs’ kitabında türev ve entegral hesaplarının temeli olan konuları ilk kez kimin bulduğuna dair Newton ile Leibniz arasında tartışmalar yapılmaktaydı. Bernoulli ailesinin adı bu tartışmaya da karışmış önce ilahiyat okuyan ancak genetik kodları gereği olarak sonradan aslına dönerek matematik okuyan tahmin sanatı olarak bilinen ‘olasılık’ teorisini anlatan ‘ars conjectandi’ adlı kitabın yazarı Jacob Bernoulli, Leibniz’in tarafında yer almıştı. Newton ise Leibniz’i fikirlerini çalmakla itham ediyordu.

Basınç ile hız arasındaki ters orantıya bir örnek olarak bir sıvının boru içinde akarken basıncın yüksek olduğu noktalarda sıvının yavaş, basıncın düşük olduğu noktalarda ise sıvı hızının yüksek olduğunu söyleyen Bernoulli Prensibi ile uçak kanatlarının üstündeki havanın daha hızlı olması dolayısıyla basıncın daha düşük altındaki basıncın ise daha yüksek olmasına yol açan fiziksel sonuç gereği uçaklar havada kalabiliyor ve uçabiliyorlardı.

Bernoulli prensibi kinetik enerjinin basınç enerjisine dönüşümünü ve toplam enerjinin değişmeden kalmasına veya korunmasını ifade eder. İnsan vücudundaki kan akışında da damarın çapı düştükçe hız artar ve Venturi etkisi denilen yanal damar duvarlarındaki basınç azalır. [1] Bernoulli prensibinin kalbin aort damarlarındaki kan akışına uygulanamaması ise kan hızının ne olursa olsun aorttan uzaklaştıkça basıncın açıkça azalıyor olmasıdır.

Bernoulli Prensibine dayanan formül İstanbul Modern binasının Boğaz'a bakan kısmına İngiliz estetik uzmanı sanatcı Liam Gillick tarafından artan fikir, insan ve nesne ürününden daha fazla baskı yapmasını hatırlatan bir formül olarak 2015 yılında yazılmıştı.

Babilliler ile başlayan trigonometri hesaplamaları tanjant fonksiyonunu bulan Habeş el- Hâsib ve batıya sinüs, cosinüs gibi fonksiyonları tanıtan trigonometrinin babası kabul edilen Ay’da bir kratere de ismi verilen batılı bilim alimleri tarafından Albatgenius olarak bilinen Urfa- Harran doğumlu El-Battani (d. 858-ö. 929), 10. yüzyılda tanjant tablosunu hazırlayan Ebu- el Vefa (940-997) ye rağmen İslam dünyasına ters trigonemetri hesaplamaları 18. Yüzyılda Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn’un hocalarından İshak Efendi (ö.1834) tarafından girmiş, Halide Edip Adıvar’ın birinci eşi Salih Zeki’nin de hocası olan Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa (1832-1901) tarafından daha da geliştirilmişti.

                                                                        

Amcası ve babasının adının Ay’da bir kratere adının verilmesine rağmen babası J.Bernoulli tarafından kendini bilimsel bir yarışmada geçtiği için bilimsel tartışma sonucunda evden kovulan Daniels Bernoulli’nin Ay’daki kraterlerden birine adı nedense verilmemişti.

Kopernik’e de ilham kaynağı olan birçok trigonometrik formülü bulan De Scientia Stellarum adlı kitabın yazarı El-Battani ya da batılıların adlandırmasıyla Albatgenius’un adı ise Ay’da bir kratere verilmiştir. Daniels Bernoulli’nin 1738 yılında yazdığı Hydrodynamica adlı kitap ise günümüzde hala mekaniğin temeli olarak güncelliğini korumakta ve önemli bir eser olarak görülmektedir.

ARKEOTEKNO      

[1] https://www.cvphysiology.com/Hemodynamics/H012

[2] https://www.princeton.edu/~asmits/Bicycle_web/Bernoulli.html

[3] https://biology.stackexchange.com/questions/36443/how-does-bernoulli-s-principle-apply-to-the-cardiovascular-system

[4] https://www.researchgate.net/figure/Diagram-of-the-Bernoulli-principle-shows-that-as-fluid-flows-from-a-conduit-or-vessel-of_fig5_234142918